TERCİH SİZİN

Photo by Jon Tyson

Hem aç hem susuz olan bir eşek, kendisinden eşit uzaklıkta bir yere konulmuş olan su ve saman balyası arasında bir türlü karar veremeyip hem açlıktan hem susuzluktan ölür.

2000 yılında Sheena Iyengar ve Mark Lepper adlı iki profesör tabiri caizse bir sosyal deney gerçekleştirirler. Kaliforniya’da bir markette tadımlık stant açan ikili, bir yanda 24 çeşit reçel, diğer yanda ise yalnızca 6 adet reçel sunarlar. Sonuç olarak çoğunluğun 24 çeşit reçelin olduğu standa gittiği gözlemlenir. Ancak iş bununla kalmaz: 24 çeşit reçeli deneyenlerin yalnızca yüzde 3’ü reçel satın alırken, 6 çeşitlik standa gidenlerin yüzde 30’u reçel alışverişi yaparlar. Araştırmacılar benzer bir deneyi çikolata ve ev ödevleri ile de tekrar edince şu kanıya varırlar: Daha fazla seçenek insan motivasyonunu olumsuz etkiler.

Buridan’ın eşeği, bir felsefî kavram ve özgür irade var mıdır yok mudur sorununa eğilir. Yem ile su arasında kalan ve ikisini de aynı oranda arzulayan eşek tercih yapamaz, çünkü seçim yapacak baskın bir nedene sahip değildir. Buridan’a göre tercih yapabilmemiz için yalnızca istememiz yetmez, geçerli bir nedenimiz de olmalıdır. Herhangi bir şeyi istemek için nedeni olmayan ve bu yüzden eylemde bulunamayan insan için artık iyi ve kötünün de bir anlamı olmayacaktır.

Buridan’ın Eşeği Paradoksu adıyla bildiğimiz bu paradoksa göre; bir eşek düşünün ki çok aç ve bir o kadar susuz, bu eşek kendine eşit mesafe uzaklıkta bulunan su ve saman öbeği arasında bir tercih yapamaz ve eşeğin su ve saman arasında ki bu kararsızlığı ölümüne neden olur. Olur mu canım birini seçerdi mutlaka denebilir ancak birden çok seçenek arasında kalıp seçim yapamadığımız anlar ve olaylar hepinizin başından geçmektedir.

Aynı hikaye iki saman öbeği arasında seçim yapmak olsa eşek tabi ki kendine en yakın olan saman öbeğini tercih edecektir. Buridan Paradoksu ise hem aç hem susuz eşeğin kendisine eşit uzaklıktaki su ve saman öbeği arasında kalırsa neler olur sorusu üzerine oluşmaktadır. Eşek, açlığını giderecek samanımı yoksa susuzluğunu giderek suyu mu tercih edecektir sorusunun cevabı eşeğin kararsızlığı nedeniyle ölümü ile sonlanacağı olacaktır.

En kötü karar, kararsızlıktan iyidir önerisi de her zaman şifa olmayabilir ama ölmekten iyidir.

Eskilerin dediği gibi “Geçmişte daha az şey vardı ama daha mutluyduk.” yargısı doğru mu acaba? Belki de Spinoza haklıdır, ne kadar fazla seçeneğimiz olursa olsun onlardan birini bize tercih ettiren bir neden daima vardır ve bu yüzden hiç özgür olmamışızdır.

Hikayenin başka bir versiyonunda Buridan ahırdaki eşeğini günlerce aç bırakır. Nihayet günler sonra ahıra gider ve eşeğe eşit uzaklıkta olan ve tamamen birbiri ile aynı büyüklükte iki saman balyası bırakır.

Günlerce aç kalan eşek her iki saman balyası da aynı büyüklükte ve aynı uzaklıkta olduğu için hangi saman balyasına yaklaşıp yiyeceğine karar veremez.

Eşeğin bu kararsız durumunu uzun bir süre izleyen Buridan, eşeğin açlıktan ölmemesi için saman balyalarından birini eşeğe yaklaştırmayı düşünür.

Ancak o da hangi saman balyasını yaklaşması gerektiğine bir türlü karar veremez. Sonunda eşek açlıktan ölür…

İkilemde kalan ve bu ikilem sonucunda ölen eşeğin kurgu olan hikayesi elbette insanla alakalı bir konuya açıklık getirme amacını taşıyor.

Çoğu durumda önümüze gelen eşit derecede iyi iki seçenek arasında kaldığımız zaman, birinin diğerinden daha iyi bir alternatif olacağı güne kadar bekleriz.

Çünkü iki seçeneği de aynı oranda arzuladığımız ve birini seçmenin diğerinden vazgeçmek anlamına geleceğini bildiğimizden dolayı hiçbirini seçemeyiz.

Bekleme esnasında değişen şartlar iki seçenekten birini eler, ve biz geriye kalanı tercih ederiz.

Kimi durumlarda ise bekleme anında her iki seçeneği de kaybederiz.  Sonra elimizde hiçbir şey kalmaz.

Hikayenin şekli ve hikayenin kahramanları değişse de sonuç değişmez: Kararsızlık, fırsatların en büyük hırsızıdır…